契丹语

求闻百科,共笔求闻
契丹语

𘱿𘱤
母语国家和地区中国
区域北部
语言灭亡13世纪
语系
蒙古语族[1]
  • 契丹语
文字契丹大字小字
语言代码
ISO 639-3zkt

契丹语大字小字:𘱿𘱤)是契丹人的语言,现已绝迹,一般认为属于蒙古语族[2]。在辽朝西辽(907至1218年)有官方语言地位。它有大字小字两种文字系统,现代语言学家目前尚未完全破解出它们的意义,但基本上已能够根据文字重建出契丹语的外貌。

语族

由契丹文字的研究可以看出契丹语近于蒙古语通古斯语族。现今主要的语言学家都认同,与通古斯语族相较,契丹语与蒙古语的亲缘较近[3][4]。芬兰语言学家尤哈·扬胡宁认为,与其说契丹语是一种蒙古语,不如说它是一种准蒙古语(Para-Mongolic);也就是说,它可能是一种由所有蒙古语族的共同源头,古代蒙古语(Proto-Mongolic language),所衍生出来的旁系亲属语言[2]

文字系统

契丹语有大字小字两种文字。根据《辽史》记载,大字于神册五年(920年)制成[5];小字由耶律迭剌创制[6],可能成于925年。

金灭辽(1125年)之后,契丹语文仍然在一定范围内使用。金太宗天会十二年(1134年)的《大金皇弟都统经略郎君行记》,是以契丹小字写成的。耶律楚材的父亲耶律履,曾经把《唐书》翻译成契丹小字。金章宗明昌二年(1191年)下令停用契丹文。此后耶律楚材曾经到西辽学习契丹语文。史籍所载懂得契丹语文的人,耶律楚材可能是最后一个。

现存有明确纪年的契丹文石刻中,最早的是辽应历十年(960年)的《痕得隐太傅墓志》,最晚的是金大定十六年(1176年)的《大金国已故生父郎君墓志》,两者皆以契丹大字写成。

记载

辽史》最后一卷是用汉字转写契丹语的一卷,题为《国语解》。[7][8][9]

清乾隆误将契丹人及其语言与索伦部混淆,使得乾隆令用索伦语“纠正”《辽史·国语解》中的汉字转写,见于《钦定辽金元三史国语解》。

辽代以“国语”称契丹语,此举常见于中国其他非汉族政权指称自己语言,如清朝满语、元朝古典蒙古语、金朝女真语和北魏鲜卑语

字词

季节

契丹语 汉译 蒙文 拉丁转写 现代蒙古语 达斡尔语
heu.ur ᠬᠠᠪᠤᠷ qabur хавар (kavar) haor
ju.un ᠵᠤᠨ jun зун (zun) najir
n.am.ur ᠨᠠᠮᠤᠷ namur намар (namar) namar
u.ul ᠡᠪᠦᠯ ebül өвөл (övöl) uwul

数字

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
*omc onca“独一” onts (unique) enqu
j.ur.er 第二 jirin“二” jirin (two), jiremsen (double/pregnant) jieeq
hu.ur.er 第三 gurba“三” gurav, gurvan, guramsan (triple) guarab
durer/duren 第四 dörben döröv, dörvön durub
tau tabun tav, tavan taawu
t.ad.o.ho 第五 tabu-daki tav dahi taawudar
*nil jirgugan zurgaa (存在于“jir'gur”,直译为“2x3”) jirwoo
da.lo.er 第七 dologa“七” doloo doloo
n.ie.em nayim“八” naim naim
*is yesü yüs, yüsön is
par (p.ar) arban arav harbin
jau jagun zuu, zuun jao
ming minggan myanga, myangan mianga

与契丹语相较,通古斯语族女真语有显著差别:三为ilan,五为shunja,七为nadan,九为uyun,百为tangu。

动物

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
te.qo.a taqiya tahia kakraa
ni.qo noqai nohoi nowu
s.au.a sibuga shuvuu degii
em.a 山羊 imaga yamaa imaa
tau.li.a taulai tuulai tauli
mo.ri mori mori mori
uni üniye ünee unie
mu.ho.o mogoi mogoi mowo

方位

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
ud.ur doruna dorno garkui
dzi.ge.n jegün züün solwoi
bo.ra.ian baragun baruun baran
dau.ur.un dumda dund duand
xe.du.un köndelen höndölön
ja.cen.i jaqa zasan, zaag jag

时间

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
suni 夜晚 söni shönö suni
un.n/un.e 现在 önö önöö nee

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
c.i.is cisu tsus qos
mo ku 雌性 eme em emwun
deu 弟、妹 degü düü deu
n.ai.ci 朋友 nayija naiz guq
na.ha.an 叔伯 nagaca nagats naoq
s.ia/s.en sayin sain sain
g.en.un 悲伤;后悔 genü(阿鲁浑汗书信中用过,意为“后悔”) genen, gem gemxbei
ku kümün hün, hümün huu

部族事务

契丹语 汉译 蒙文转写 达斡尔语
cau.ur cagur,例如“tsa'urgalan dairakh” quagur
nai/nai.d 首领 -d为复数词缀,例如那颜(noyan)为noyad的复数形 noyin
t.em- 封(称号) temdeg“签” temgeet
k.em 旨令 kem kemjiye“法规” hes
us.gi üseg jiexgen
ui 事情 üile urgil
qudug 祝福 qutug hireebei
xe.se.ge keseg meyen
ming.an 猛安 minggan miangan

基本动词

契丹语 汉译 蒙文转写
p.o 成为 bol-
p.o.ju bos-
on.a.an una-
x.ui.ri.ge.ei kür-ge-
u- ög-
sa- 居住 sagu-
a- 活着 a- 'live', as in "aj ahui"

大自然

契丹语 汉译 蒙文转写 现代蒙古语 达斡尔语
eu.ul egüle üül eulen
s.eu.ka 露水 sigüderi shüüder suider
sair 月亮 sara sar saruul
nair 太阳 nara nar nar
m.em/m.ng mönggö möng mungu

从《辽史‧卷53》:“五月重五日,……国语谓是日为‘讨赛咿’。‘讨’,五;‘赛咿’,月也。”可知契丹语称五月为“讨赛咿”(Tao Saiyier),与蒙古语的五月(tawan sar)相符;相较之下,突厥语称五月为beshinchi ay,通古斯语称为sunja biya。

注释

  1. 语言学中的契丹语列表
  2. 2.0 2.1 Janhunen, Juha (2003): Para-Mongolic. In: Juha Janhunen (ed.): The Mongolic languages. London: Routledge: 391-402.
  3. Cf. Franke. In Sinor ed., 1990, p. 407, and note. 6; Liu, Fengzhu 1992, p. 1; Janhunen 1996, p. 143.
  4. 清格尔泰等合著,《契丹小字研究》(1985年)
  5. 《辽史》卷二,(神册)“五年春正月乙丑,始制契丹大字。……九月……壬寅,大字成,诏颁行之。”
  6. 《辽史》卷六十四,“回鹘使至,无能通其语者,太后谓太祖曰:“迭剌聪敏可使。”遣迓之。相从二旬,能习其言与书,因制契丹小字,数少而该贯。”
  7. Howorth, H. H. The Northern Frontagers of China. Part V. The Khitai or Khitans. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 1881, 13 (2): 123–125. JSTOR 25196875. doi:10.1017/S0035869X00017780 (英语). 
  8. Wilkinson, Endymion Porter. Chinese History: A Manual illustrated, revised. Cambridge: Harvard University Asia Center. 2000: 864. ISBN 0-674-00249-0 (英语). 
  9. Yong, Heming; Peng, Jing. Chinese Lexicography: A History from 1046 BC to AD 1911. Oxford: Oxford University Press. 2008: 382–. ISBN 978-0-19-953982-6 (英语). 

参考文献

外部链接

  • New Developments of the Studies on Khitai Language and Khitai Scripts